Książka historyczna a powieść historyczna - czym się różnią?

Książka historyczna a powieść historyczna – czym się różnią?

Terminów „książka historyczna” i „powieść historyczna” używamy w języku potocznym zamiennie. Prowadzi to jednak do wielu nieporozumień, w tym do nieodróżniania wartościowych informacji historycznych od czystej fantazji. Powieści historyczne od popularnonaukowej, naukowej i sensacyjno-popularnej literatury historycznej różni przede wszystkim obecność fabuły i świata przedstawionego. Trzeba jednak zaznaczyć, że także niektóre pozanaukowe rodzaje prozy historycznej, nie przynależące do literatury pięknej, mogą zawierać elementy czysto fantastyczne lub fabularyzowane.

W przypadku naukowej książki historycznej autor dysponuje warsztatem badawczym. Jego elementy występują także w popularnonaukowych książkach historycznych. Rzadziej elementy warsztatu badawczego widzimy natomiast w powieści historycznej i historycznej literaturze sensacyjnej.

Świat przedstawiony, fabuła, fantazja

Powieść historyczna (a także opowiadanie historyczne lub dramat historyczny) to gatunek literatury pięknej, beletrystyki. Od naukowych, popularno-naukowych i czysto popularnych książek historycznych różni się tym, że ma fabułę i akcję, czyli stworzony przez autora układ zdarzeń. W powieściach występuje także świat przedstawiony – bohaterowie, tło społeczno-obyczajowe utworu, okoliczności materialne oraz czas i miejsce wydarzeń.

Wszystkich tych elementów nie zawiera naukowa i popularno-naukowa książka historyczna. Granice nie są jednak ostre. Istnieje wiele sensacyjnych, popularnych, z reguły mało wartościowych książek historycznych które nie są wprawdzie powieściami, są jednak w całości i części tworem fantazji autora. Są to często mistyfikacje, książki, których celem jest wzbudzenie sensacji. W stylu i formie naśladują one często poważniejszą literaturę naukową i popularnonaukową.

Świat przedstawiony powieści może odwzorowywać prawdziwą rzeczywistość historyczną mniej lub bardziej wiernie. Istnieją powieści historyczne, których autorzy latami studiują źródła w celu wiernego przedstawienia historii w swoich utworach. Takie powieści mają wysoką wartość poznawczą – należą do nich np. powieści historyczne Henryka Sienkiewicza („Potop”, „Ogniem i Mieczem”, „Pan Wołodyjowski”, „Krzyżacy”, niezwykle wierne realiom rzymskim „Quo Vadis”).

Elementy odnoszące się do historii zawierają oczywiście także te dzieła literatury pięknej, których nie uznajemy za powieści historyczne – w dziełach takich jak „Pan Tadeusz” historia jest tylko tłem. Inne powieści historyczne, np. powieści płaszcza i szpady Aleksandra Dumas, tylko swobodnie nawiązują do historycznej rzeczywistości.

Główne wyróżniki – fikcja i fantastyka

Nawet najbardziej wierne źródłom historycznym powieści wprowadzają obok elementów zaczerpniętych ze źródeł elementy autorskiej fantazji. Właśnie to, obok fabularnego charakteru, odróżnia je od literatury popularnonaukowe i naukowej. Z natury rzeczy historyk nie wprowadza do swoich książek elementów fikcyjnych.

Na granicy literatury pięknej i popularnonaukowej stoi literatura faktu i esej historyczny. Rodzajem literatury faktu jest powieść dokumentalna – powieść historyczna, która opiera się wyłącznie na prawdziwych dokumentach, a więc taka, w której właściwie nie ma fikcji. Utwory takie łączą elementy literackie z nieliterackimi, z faktami.

Wiele powieści historycznych miesza prawdę historyczną z fantastyką. Są to powieści typu „co by było, gdyby…”. Określa się je też jako „historical fiction” (zbliżonym gatunkiem jest „political fiction”). W Polsce szczególnie ciekawe powieści tego typu tworzył Teodor Parnicki. Elementy historyczne obecne są także w literaturze fantasy. Najczęściej są to elementy zaczerpnięte z dziejów średniowiecza.

Postaci historyczne i fikcyjne

Zadaniem autora powieści jest dostarczenie czytelnikom rozrywki lub realizacja czysto literackich wartości estetycznych. Historia ma tu więc znaczenie poboczne, jest tylko tłem. Dlatego właśnie obok postaci realnych twórcy powieści historycznej wprowadzają postaci fikcyjne. Niekiedy postać może być rodzajem mieszanki fantazji i prawdy – przykładem może tu być postać Andrzeja Kmicica.

Historyk, nawet w pracy ściśle naukowej, dysponującej właściwym aparatem metodologicznym, także dąży do przedstawienia interesującego portretu psychologicznego postaci. Chodzi tu jednak wyłącznie o portret rzeczywistych osób historycznych, opierający się wyłącznie na faktach.

Nieco inaczej jest w literaturze popularnonaukowej. Autorzy popularnonaukowych książek historycznych łączą fakty z prawdopodobieństwem – własnymi domysłami o życiu i psychice bohaterów, które jednak w świetle faktów historycznych są wysoce prawdopodobne. Większość popularnych i lubianych serii biografii historycznych należy właśnie do tego nurtu. Są to np. „Biografie Sławnych Ludzi” i seria biografii osób ze starożytności klasycznej Aleksandra Krawczuka.